Hanes y New Theatre 

"God bless this house. May it be the nurse, the feeder And the moulder of the Soul of Cardiff. "

Geiriau Mr Herbert Beerbohm Tree ar ôl y perfformiad agoriadol ym mis Rhagfyr 1906.

• 1825 Theatr gyntaf Caerdydd - mewn llofft stabal!
• 1826 Adeiladu'r Old Theatre Royal yn Crockherbtown.
• 1877 Yr hen Theatre Royal yn llosgi i'r llawr.
• 1878 Theatre Royal 'newydd' yn agor yn Wood Street.
• 1898 Robert Redford yn dod yn rheolwr y Theatre Royal. 

• 1904 Redford yn comisiynu'r penseiri theatrau Runtz a Ford i gynllunio'r New Theatre.
• 1906 29 Mawrth: Grace Redford yn gosod carreg sylfaen y New Theatre.
• 10 Rhagfyr: llwyfannu'r perfformiad cyntaf -Twelfth Night William Shakespeare - yng nghwmni Mr Herbert Beerbohm Tree, ac yna pantomeim cynta'r theatr, Red Riding Hood.

Dyma ddisgrifiad o'r theatr ar y pryd

Adeilad brics a charreg Bath. Seddi ar gyfer 1,570 o bobl. Mae tu blaen yr adeilad yn wynebu'r de-ddwyrain; gyda charreg Bath ar y rhan isaf a dau dŵr ar y brig naill ochr i'r brif fynedfa, sy'n cael eu defnyddio at ddibenion awyru, ac sy'n codi bron i 50 troedfedd uwchlaw'r pafin…

Y tu mewn, mae carpedi chwaethus ar y coridor a'r grisiau, llenni wrth y fynedfa; a chanllawiau pres o boptu. Mae bar salŵn ar bob llawr; a rhai'r cylch a'r seddi blaen wedi'u hardduno'n gain…a dylid cyfeirio'n arbennig at far seddau'r cylch sydd yn union uwchben yr ystafell ymgynnull ac fel honno'n grwn o ran siâp. Yma, ceir murluniau aur a hufen chwaethus dros ben. Mae seddau'r cylch, y gerddorfa a'r balconi oll yn cynnwys seddi melfed rhuddgoch cyfforddus, sy'n plygu...

Dyma un o lwyfannau mwya'r wlad, sy'n mesur 76 troedfedd o led a 54 troedfedd o ddyfnder, a 57 troedfedd o uchder at y pwlïau. Dim ond mewn tair neu bedair o theatrau gorau Llundain y cewch chi lwyfan mwy o faint…Mae'r 17 o ystafelloedd gwisgo yn cynnwys dŵr oer a phoeth, golau trydan, nwy ac ati… 

• 1907 Y perfformiad cyntaf gan gwmni amatur, The Yeomen of the Guard gan y Cardiff Operatic Society.
• 1908 Yr actores enwog Sarah Bernhardt yn cymryd rhan mewn un perfformiad matinée ar 17 Mehefin.
• 1912 Aelodau cwmni bale Rwsia yn dawnsio yma, gan gynnwys yr enwog Anna Pavlova. Y criw'n mwynhau cymaint fel eu bod yn dychwelyd i Gaerdydd flwyddyn yn ddiweddarach.
• 1913 Ceffylau, camelod o chast o 100 yn camu i'r llwyfan yng nghynhyrchiad Drury Lane o Ben Hur.
• 1917 Dangos y ffilm gyntaf yn y New Theatre, sef y ffilm hynod boblogaidd Birth of a Nation gan D W Griffiths - ffilm fud wrth gwrs, ond i gyfeiliant cerddorfa fyw.
• 1923 Jelly Roll Morton, y pianydd jazz chwedlonol, yn dod i'r New Theatre.
• 1929 Dyfodiad 'ffilmiau llafar' yn arwain at ragor o gystadleuaeth am gynulleidfaoedd.
• 1930 Robert Redford yn ymddeol fel rheolwr y theatr.
• 1931 Ailwampio adeilad y theatr er mwyn dangos ffilmiau, a'r theatr yn cael ei gosod ar brydlesau amrywiol - fel pictiwrs, theatr gerdd a theatr - tan 1935.
• 1935 Prince Littler yn prydlesu'r adeilad, ac yn mynd ati ar y cyd â'i reolwr William Henry Rousseau Youngman, i ddod â bywyd newydd i'r theatr gyda sioe adloniant ddwywaith y noson ac ambell sioe ysblennydd.
• Mae'n ailgyflwyno traddodiad y pantomeim, gan ddechrau gydag Aladdin ym 1935, a ddenodd gynulleidfa honedig o 25,000 - diolch yn bennaf i bolisi o drefnu llond bysus i ddod i'r theatr.
• 1936 Robert Redford yn marw.
• 1939-1945 Y theatr yn cyflogi criw o warchodwyr tân am 2s 6c (12c) y noson yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Ni chaewyd drysau'r New Theatre yn ystod y rhyfel, a chafwyd perfformiadau gan sêr fel Vera Lynn a Tommy Handley (o'r gyfres radio hynod boblogaidd ITMA = It's That Man Again!)
• Prince Littler yn cael ei benodi'n Gadeirydd a Rheolwr Gyfarwyddwr Stoll Theatre Corporation.
• Cafodd y comedïwr Benny Hill ei arestio wrth berfformio yn Send Him Victorious ym mis Tachwedd 1942. Nid oedd y papurau yn ei alw i'r fyddin wedi ei gyrraedd wrth iddo deithio o amgylch y wlad yn perfformio yn y sioe. Cafodd ei ddal am 4 noson yng Ngorsaf Heddlu Caerdydd cyn cael ei anfon i Farics Lincoln i ddechrau ei wasanaeth.
• 1949: Mae un o sêr Hollywood, Peter Lorre, yn ymddangos ar lwyfan am y tro cyntaf ym Mhrydain yn y New Theatre yn darllen The Tell-Tale Heart gan Edgar Allen Poe fel rhan o sioe amrywiol ym mis Gorffennaf.
• 1950-1962: Enwogion o Brydain a thramor yn ymddangos ar lwyfan y New Theatre, gan gynnwys Rose Murphy, Billy Daniels, Slim Whitman, Frankie Vaughan ac un o frodorion y ddinas - Shirley Bassey.
• 1952 Cenedlaethau o bobl wrth eu boddau gyda sioe Stan Laurel a Oliver Hardy a'u comedi slapstic unigryw, a hwythau bellach dros drigain oed.
• 1954 Opera Cenedlaethol Cymru yn mabwysiadu'r New Theatre fel ei gartref newydd.
• 1956 Teulu Redford yn cytuno i werthu'r New Theatre i Stoll Theatres Corporation Cyf am £20,000.
• Y New Theatre yn llwyfannu'r perfformiad Cymreig cyntaf o Under Milk Wood gan Dylan Thomas.

Dathlu blwyddyn jiwbilî aur y theatr. 

• 1961 A'r theatr mewn mwy o dwll ariannol, Prince Littler yn cyflwyno cais cynllunio i Gyngor Dinas Caerdydd, er mwyn dymchwel y theatr a chodi swyddfeydd yn ei lle. Bu gwrthwynebiad mawr i hyn, yn enwedig gan grŵp 'Theatre Now', sy'n cynnwys sawl actor o Gymru.
• Y cyngor yn gwrthod cynlluniau Littler, ond mae'n apelio - hyn yn methu, ond Syr Derek Walker Smith AS (ar ran Stoll Corporation) yn awgrymu bod cyngor y ddinas yn mynd ati i brynu'r theatr.
• Yn y cyfamser, y cyngor yn cael ei annog i gyhoeddi gorchymyn i atal y theatr rhag cael ei defnyddio fel unrhyw beth arall ond theatr.
• Ym mis Medi, Littler yn derbyn cynnig am y theatr gan Mecca Cyf.
• 1963 Cyngor Sir Caerdydd yn trafod prydlesu'r adeilad am saith mlynedd, ar rent o £5,750 y flwyddyn. Ffurfio Ymddiriedolaeth y New Theatre dan gadeiryddiaeth Syr James Collins, i reoli'r theatr.
• 23 Medi: Y New Theatre yn ailagor gyda Chwmni Opera Cymru.
• 1963-1966 Rhaglen safonol dros ben, gan gynnwys dau ymweliad gan y National Theatre, tymhorau o glasuron gan y Royal Ballet a'r Festival Ballet, perfformiad D'Oyly Carte o operetas Gilbert a Sullivan, première byd-eang o The Homecoming gan Harold Pinter, sioeau adloniant gyda Tommy Cooper, cyngherddau pop yn cynnwys Tom Jones, a'r pantomeim wrth gwrs.
• 1965 Sefydlu'r Cardiff New Theatre Society er mwyn sbarduno diddordeb pobl yn y theatr a chynyddu nifer y mynychwyr rheolaidd o bob oed a chefndir.
• 1966 Penodi Cyngor Rheoli Ymddiriedolaeth y Theatr am dair blynedd, gan gynnwys cynrychiolaeth o aelodau o gyngor y ddinas ac o wahanol elfennau o fywyd diwylliannol Cymru.
• 1969 Ar ôl chwe blynedd o weithgareddau llwyddiannus, Cyngor Dinas Caerdydd yn prynu'r theatr a'i rhoi yn nwylo'r Ymddiriedolaeth. Mae'n costio £104,000 i'w phrynu, gan gynnwys £40,000 o gymhorthdal gan Gyngor y Celfyddydau ar yr amod fod £100,000 yn cael ei wario ar adnewyddu a moderneiddio'r theatr. Y Swyddfa Gymreig hefyd yn darparu benthyciad o £64,000.
• Gŵr ifanc 24 oed o'r enw Martin Williams yn dod yn Weinyddwr y Theatr.
• 1970 Cau'r theatr ym mis Gorffennaf ar gyfer gwaith adnewyddu, gan gynnwys gosod system awyru, adeiladu pwll cerddorfa newydd, gosod seddi newydd ledled yr awditoriwm, moderneiddio'r ystafelloedd gwisgo a system oleuo newydd. Bellach, dyma un o'r theatrau â'r adnoddau gorau y tu allan i Lundain.
• 1971 13 Medi: Y theatr yn ailagor gyda chynhyrchiad Opera Cenedlaethol Cymru o Falstaff gan Verdi. 
• 1972-3 Cyfrifon y theatr yn dangos bod y dyledion bron wedi'u haneru.
• 1976 Y gweinyddwr Martin Williams yn cyfarwyddo cynhyrchiad mewnol o Toad of Toad Hall gyda llawer o actorion o Gymru, gan gynnwys y comedïwr Howell Evans yn y brif ran.
• Gosod llwyfan newydd ym mis Awst.
• 1977 Marwolaeth drasig a chynamserol Martin Williams yn 32 oed; penodi Peter Lea fel olynydd iddo.
• 1982 Agor chwaer-ganolfan y New Theatre. Neuadd Dewi Sant yn prysur ennill ei lle fel un o'r neuaddau cyngerdd gorau yn Ewrop, gan ategu arlwy'r New Theatre ac yn cynnal y cyngherddau symffoni a'r sioeau un noson.

Ar y cyfan, fodd bynnag, cyfnod o lanw a thrai oedd dechrau'r 1980au i'r New Theatre, gan adlewyrchu cyflwr economaidd y wlad ar y pryd a'r prinder dramâu o safon. Rhai o uchafbwyntiau'r cyfnod oedd Rattle of a Simple Man (John Alderton a Pauline Collins), Deathtrap(Gordon Jackson), A Coat of Varnish (Peter Barkworth ac Anthony Quayle), Quartermaine's Terms (Michael Williams), Barefoot in the Park (Peter Davison a Sandra Dickinson), Amadeus(Keith Michell) a Children of a Lesser God (Elizabeth Quinn).